ام اس (MS) مخفف کلمه ″اسکلروز متعدد″ (Multiple Sclerosis) است. اسکلروز به معنای ایجاد جوشگاه است، و افراد دچار ام اس نواحی متعدد بافت جوشگاهی در پاسخ به آسیب عصبی است. بسته به محل ایجاد آسیب، علائم ممکن است شامل اشکالات در کنترل عضلات، تعادل، بینایی، یا حرف زدن باشد.
بیماری MS یک بیماری دستگاه عصبی مرکزی بوده و در این بیماری پوشش محافظ اعصابی که در داخل و اطراف مغز نخاع قرار دارند تخریب می شود که این خود باعث ایجاد طیف گسترده ای از علائم مثل از دست دادن کنترل عضلات ، هماهنگی بین آنها تا اختلالات بینائی می شود.
این بیماری در زنان شایعتر از مردان بوده و همچنین در نقاطی از دنیا مثل اروپای شمالی، آمریکا و کانادا نیز از شیوع بالاتری برخوردار است. همچنین افرادی که در خانواده خود بیمار مبتلا به MS را دارند، ریسک بالاتری برای ابتلا به این بیماری را نسبت به سایر افراد جامعه دارند.

علت بروز بیماری ام اس چیست؟

تاکنون دلیل پیدایش این بیماری مشخص نشده است ولی بنظر می رسد که بروز این بیماری ارتباطی با پاسخهای خود ایمنی داشته باشد. چیزهائی مثل یک ویروس ممکن است باعث تحریک سیستم ایمنی شده و بدن را وادار به تولید پادتنهائی کند که به اشتباه به عناصر خودی بدن حمله می کنند، در بیماری MS این پادتنها به میلین ( Myelin ) که پوشش اعصاب می باشد حمله کرده و آنها را نابود می کنند. میلین باعث می شود که پیامهای عصبی به سرعت در طول عصب منتقل شود. حال اگر این ماده تخریب شود بر روی عصب نقاطی بدون میلین بنام پلاک بوجود می آید و با گسترش این پلاکها انتقال پیام عصبی در طول عصب کند شده و یا با مشکل مواجه می شود که خود باعث بروز علائم بیماری MS می شود.

البته علاوه بر ویروس، محققان معتقدند که پاسخهای خود ایمنی (یعنی عملکرد دستگاه ایمنی علیه میزبان و نه یک عامل خارجی) می تواند در اثر عوامل محیطی و یا ژنتیکی نیز اتفاق بیفتد.

علائم بیماری ام اس چیست؟

بیشتر بیماران در سنین 40-20 سال متوجه علائم بیماری MS می شوند. نوع این علائم و چگونگی پیشرفت آنها نیز بستگی به محل پلاکها در دستگاه عصبی مرکزی بیمار دارد. آسیب میلین مربوط به اعصابی که پیام عصبی را به ماهیچه ها می برند باعث ایجاد علائم حرکتی می شود ولی درگیری اعصابی که باعث انتقال حس می شوند سبب اختلال حواس مربوطه می شود.

علائم معمولاً با خستگی غیر قابل توضیح و گنگ شروع می شود و بدنبال آن ضعف کلی بدن ایجاد می شود. البته این ضعف ممکن است فقط در یک پا و یا یک دست رخ دهد. بعضی از بیماران دچار تاری دید و یا دیددوگانه ( دود بینی ) می شوند. همچنین علائمی مثل کرختی و سوزن سوزن شدن صورت، دستها و پاها، بدن، اختلال تعادل ، لرز گیجی، اختلال در بلع و یا اختلال در صحبت کردن، از بین رفتن کنترل مثانه هم در بیماری MS مشاهده می شود.

بیماران زیادی که مبتلا به MS می باشند، دچار درد مزمن هم هستند و گروه کمی از این بیماران دردهای حاد را نیز تجربه می کنند که این دردهای حاد، ناگهانی و شدید بوده و اغلب در صورت و یا ناحیه کمر ایجاد می شوند.

روند بیماری MS کلاً غیر قابل پیش بینی است. این بیماری دارای مرحله علامتدار و فعال و مرحله نهفته می باشد. بعضی از بیماران پس از مرحله علامتدار و فعال بیماری وارد یک مرحله نهفته طولانی می شوند که در آن علائم بسیار خفیف می باشد. ولی بعضی دیگر با وارد شدن در هر مرحله فعال، طول مدت مرحله نهفته آنها کوتاهتر و کوتاهتر می شود و یا کلاً وارد مرحله نهفته نمی شوند. این بیماران که فاز نهفته کوتاهی دارند به احتمال بیشتری دچار ناتوانی های دائمی مثل فلج می شوند.

گرما و استرس هم می توانند باعث بدتر شدن علائم بیماری شوند. بسیاری از بیماران مبتلا به MS، افسرده هم می شوند گرچه محققان مطمئن نیستند که آیا افسردگی از علائم این بیماری است و یا فقط پاسخی به یک بیماری مزمن به شمار می رود. بیماری MS بطور کلی تأثیری بر روی طول عمر بیمار ندارد.

چگونه بیماری ام اس تشخیص داده می شود؟

پزشکان موقعی به MS مشکوک می شوند که بیمار نسبتاً جوان با علائم حرکتی و یا حسی که مرتباً حالت فعال و سپس خفته بخود می گیرد مواجه شوند. پزشکان مانند هر بیماری دیگری باید یک تاریخچه پزشکی دقیق را در کنار معاینه فیزیکی فرد قرار داده تا بتوانند به تشخیص MS نزدیک شوند. البته برای رسیدن به یک تشخیص قطعی باید مجموعه ای از تستها را برای کنار گذاشتن سایر بیماریهای مشابه انجام داد. بهترین وسیله برای نشان دادن نقاطی از دستگاه عصبی مرکزی ( مغز و نخاع ) که میلین در آنها از بین رفته است و پلاک ایجاد شده MRI می باشد.

پزشک همچنین ممکن است « آزمایشات پتانسیل برانگیخته » را که می توان روی اعصاب و حواس مختلف مثل بینائی، شنوایی ، ... انجام داد، درخواست کنند. در این آزمایشات این اعصاب تحریک شده و سرعت انتقال پیام الکتریکی در آنها اندازه گیری می شود. بیماران مبتلا به MS پاسخ کندتر و آهسته تری نسبت به تحریک اعصاب از خود نشان می دهند. پزشک همچنین ممکن است آزمایش بررسی مایع مغزی- نخاعی (که از طریق کمر این مایع گرفته می شود و بر روی آن آزمایشاتی انجام می گیرد) را درخواست نماید. مایع مغزی – نخاعی در افراد مبتلا به MS حاوی سطوح بالای پروتئین و WBC سفید بالاتر از حد معمول می باشد.

درمان بیماری ام اس چیست؟

هنوز درمان قطعی برای MS پیدا نشده است. امروزه ترکیب درمان داروئی و درمان فیزیکی برای کاهش علائم و یا حتی به مرحله نهفته بردن بیماری توصیه می شود. درمان بیماری MS توسط یک تیم شامل متخصص مغز و اعصاب و متخصص درمان فیزیکی انجام می گیرد. استفاده از داروهای استروئیدی مثل متیل پردنیزون و پردنیزون برای تخفیف علائم بیماری مفید می باشند البته اگر در یک دوره کوتاه مدت مصرف شوند. استروئیدها همچنین می توانند به بهبود اشکالات بینائی در این بیماران کمک کنند.

سایر داروها مثل « بتا اینترفرون » و « گلاتیامر » هم می توانند تعداد حمله های حاد بیماری را کاهش دهند. داروهای اخیر که تزریقی هستند باعث جلوگیری از حمله سیستم ایمنی به پوشش اعصاب میلین می شوند. سایر داروها هم ممکن است برای رفع علائم همراه بیماری مثل افسردگی، مشکلات ادراری و یا اسپاسم عضلات مورد استفاده قرار گیرند. اسپاسم عضلات بخوبی به تزریق « سم بوتولینوم » پاسخ می دهد که با رفع اسپاسم، درد ناشی از آن نیز بر طرف می شود.

بیماران با مشکلات شدید مثانه ممکن است برای تخلیه ادرار خود به نصب لوله ادارای نیاز پیدا کنند. درمانهای فیزیکی و شغلی نیز به بیمار کمک می کندکه محدوده حرکات خود، قدرت عضلات و انعطاف پذیری آنها را حفظ کنند و همچنین تکنینهائی را برای جبران اختلال هماهنگی بین حرکات در تعادل را بیاموزند تا بتواند علیرغم ناتوانائی هائی که دچار آن شده اند، کارکرد خود را حفظ کرده و به شغل خود ادامه دهند. برای رفع خستگی نیز علاوه بر بعضی از داروها، تنظیم روش زندگی خود برای قرار دادن دوره های مکرری از زمان جهت استراحت و تجدید قوا می تواند مفید باشد.
نکاتی در مورد مراقبت بیمار مبتلا به بیماری ام اس از خود

هنوز محققان راهی را که بتوان از ابتلا به MS جلوگیری کرد، پیدا نکرده اند. اگر فردی تشخیص MS روی او گذاشته شد، در قدم اول و مهمترین مورد حمایت خوب خانواده، دوستان و اعضای تیم درمانی از وی می باشد تا او خود را تنها احساس نکند. البته نکاتی را هم خود بیمار مبتلا به MS باید رعایت کند از جمله استفاده از یک روش صحیح و سالم برای زندگی، مصرف منظم داروهای تجویز شده، برنامه منظم برای فعالیت فیزیکی و ورزش، داشتن استراحت به میزان کافی که می تواند فرد را به وضعیت بهتری از سلامت رهنمون شود.

همچنین کاهش سطوح استرس فرد بیمار می تواند در کاهش علائم او مؤثر باشد. همچنین اجتناب از فعالیت زیاد در محیطهای بیرون خصوصاً در هوای زیاد گرم که می تواند باعث تشدید بیماری شود، لازم است. حمام سونا، وان حاوی آب خیلی گرم، دوش با آب گرم گرفتن همگی می توانند باعث بدتر شدن علائم شوند که پرهیز از آنها مفید بنظر می رسد.

نوار مغز چیست؟

نوار مغز یا ثبت فعالیت الکترونیکی مغز انسان و بررسی الگوی امواج مغزی می تواند برای ارزیابی کارکرد مغز در بعضی از بیماریها مورد استفاده قرار گیرد. الکترودهای فلزی برروی نقاط متفاوت پوست سر قرار گرفته و امواج مغزی را دریافت می کنند. یک ماشین پلی گراف (چند ثبتی) کار ثبت امواج را برروی کاغذ انجام می دهد و البته در بعضی موارد اطلاعات به یک کامپیوتر منتقل شده برروی صفحه نمایشگر نشان داده می شود.

بطور متوسط انجام یک نوار مغز حدود 45 دقیقه طول می کشد ( بین 90-30 دقیقه ) امروزه انواعی از دستگاههای ثبت نوار مغز تولیر شده است که بیمار به راحتی می تواند به اطراف حرکت کرده و فعالیتهای عادی روزانه خود را انجام دهد در حالیکه دستگاه مشغول ضبط امواج مغز وی است.

نوار مغز برای چه مقاصدی درخواست می شود؟

نوار مغز برای ارزیابی بیماران مبتلا به تشنج، گیجی و کاهش سطح هوشیاری، ضربه سر و دیگر شرایطی که ممکن است، بعلت اختلال در کارکرد مغز ایجاد شوند، درخواست می گردد. همچنین این وسیله برای کمک به تشخیص بعضی از بیماریهای مغزی که باعث بدتر شدن کارکرد روانی فرد (مثل بیماری فراموشی یا نسیان) و یا اختلال کارکرد مغزی او می شوند مفید می باشد. همچنین گاهی در بیماریهای کلیوی و یا کبدی شدید نیز که باعث اختلال کارکردمغزی (آنسفالوپاتی) می شوند، می توان از این وسیله استفاده کرد. گاهی نیز برای تائید تشخیص شرایطی مثل مرگ مغزی، از نوار مغز استفاده می شود.

آمادگی و شرایط لازم برای انجام نوار مغز؟

در بسیاری از موارد برای انجام نوار مغز هیچگونه آمادگی نیاز نمی باشد ولی گاهی برای انجام EEG ( نوار مغز ) پزشک توصیه می کند که فرد خود را محدود کرده و در شرایط کم خوابی برای انجام تست مراجعه کند. این حالت که بیشتر در مبتلایان به بیماری صرع و گاهی در سایر اختلالات توصیه می شود، باعث می گردد که اختلال بطور واضح تری در نوار مغزی خود را نشان دهد.

درمان دارویی بیماری ام اس؟

دانش انسان‌ها امروزه به حدی رسیده که برای بعضی بیماری‌ها درمان کاملی وجود دارد. مثلاً در مورد آپاندیسیت با یک عمل جراحی ساده و در مورد گلودرد چرکی با یک دوره استفاده از آنتی‌بیوتیک مناسب می‌توان مسئله را کاملاً حل کرد.
اما در بعضی بیماری‌ها مانند ام اس مسئله فرق می‌کند. داروهای موجود درمان ام اس از نظر کاربرد به سه گروه اصلی تقسیم‌بندی می‌شوند:
۱. برای حملات بیماری.
۲. برای کنترل علائم بیماری.
۳. برای کنترل سیر بیماری.

۱. برای حملات بیماری
همان‌طور که به یاد دارید در نوع الف و ب بیماری، گاهگاهی ممکن است شخص دچار حمله (عود) شود. در این مواقع با استفاده از ترکیبات کورتن می‌توان با کم کردن التهاب در سیستم اعصاب مرکزی، هم طول مدت حمله و هم میزان ضایعات را کاهش داد.
این دورة درمانی معمولاً به صورت تزریق وریدی و یا خوراکی تجویز می‌شود و معمولاً طول هر دوره بین سه تا پنج روز طول می‌کشد.
از این گروه دارویی ، متیل پردنیزولون (سولومدرول یا دپومدرول) بیشتر به‌کار می‌رود .خوب است بدانیم این درمان‌ها صرفاً برای کنترل علائم ما در فاز حمله است و در صورتی که حمله شدید نباشد( و البته در صورت صلاحدید پزشک معالج ) ممکن است نیازی به مصرف دارو نباشد.

- ایمونوگلوبین داخل وریدی: در مواردی که حمله به درمان با کورتیکواستروئیدها پاسخ مناسبی ندهد پزشک ممکن است از ایمونوگلوبولین وریدی ( IVIG) کمک بگیرد . این ترکیبات در واقع آنتی بادی هائی هستند که توسط سیستم ایمنی افراد ساخته میشوند و بدن را از عفونت ها و بیماریها محافظت می نمایند. این مواد از خون افراد داوطلب جمع آوری شده از سایر مواد موجود در خون جدا میشوند و بصورت تزریقی مورد استفاده قرار می گیرند . دوره درمان با این دارو معمولاً 5 روز است

- تعویض خون : ( پلاسما فرز ) ، این درمان هم در مواردی از حمله های بیماری مورد استفاده قرار می گیرد که به ترکیبات کورتون پاسخ مناسبی داده نشده باشد.در این نوع درمان حجم مشخصی از خون در طول مدت ۴-۳روز تعویض می شود.

۲. برای کنترل علائم بیماری
بسته به اینکه فرد در حال حاضر چه علائم و مشکلاتی دارد، از داروهای مختلفی برای کنترل و به حداقل رساندن مشکلاتش استفاده می‌شود. ذکر نام تک‌تک این داروها ضروری نیست و فقط بدانیم که بیش از سی داروی مختلف به این منظور به‌کار می‌روند.
مثلاً از آمانتادین برای درمان خستگی و از باکلوفن برای مقابله با سفتی عضلانی (اسپاسم) استفاده می‌شود.
با توجه به اینکه داروهای این گروه در بخش مربوط به ″علائم بیماری″ توضیح داده شده از ذکر آنها در این قسمت پرهیز می کنیم.

۳.برای کنترل دوره بیماری
در این دسته ، داروهایی قرار می گیرند که قادرند از تعداد و شدت حملات بکاهند و سیر بیماری را نیز کند نمایند دراین گروه ، داروهای ذیل قرارمیگیرند.

۱- انترفران ها: پروتئین هایی هستند که بطور طبیعی در بدن ساخته میشوند و دفاع بدن را در مقابل و یروسها تأمین می کنند. سه نوع انترفران طبیعی وجود دارد ، الفا، بتا، و گاما که از بین آنها نوع بتا در بیماری MS نقش درمانی دارد . این نوع انترفرون خود به سه شکل تزریقی در بازار وجود دارد.
الف- انترفران بتا – یک آ شامل آونکس .( و معادل ایرانی آن سینووکس) که بصورت عضلانی هفته ای یک بار تزریق میشوند.
وریبف و معادل ایرانی ان رسیژن که بصورت زیرجلدی ، هفته ای سه بار تزریق میشوند .
ب- انترفران بتا – یک ب ( بتافرون) که بصورت زیرجلدی یک روز در میان تزریق میشود .

۲-گلاتیرامراستات: ( کوپاکسون )
داروی گلاتیرامراستات با نام تجاری کوپاکسون و معادل ایرانی کوپامر و افسویمر، از آنجاکه به تازگی در کشور تولید شده است ، مورد سوال بسیاری از عزیزان قرار گرفته است. لذا بر آن شدیم که آنرا بیشتر و بهتر معرفی کنیم.

این دارو که در حال حاضر فقط در بیماری ام اس کاربرد دارد، زنجیره ای از چهار ملکول اسید آمینه بنام های گلوماتیک اسید، لیزین، آلانین و تیروزین است که بطور طبیعی در ملکول پروتئینی میلین ( غلاف عصب) هم یافت میشود. بنابراین از نظر ساختمان شیمیایی این دارو با میلین دور تنه عصب ، مشابهت دارد.

در بیماری ام اس ، این دارو از سال 1996 توسط سازمان غذا وداروی امریکا برای کم کردن تعداد حمله های بیماری ام اس استفاده میشود، اگرچه مشاهدات نشان میدهد که در جلوگیری از پیشرفت ناتوانی هم موثر است . این دارو بصورت تزریق زیر جلدی روزانه مورد استفاده قرار میگیرد.

مکانیسم اثر دارو بدرستی معلوم نیست . اما به نظر می رسد با تغییراتی که در سیستم ایمنی بدن ایجاد می کند، واکنشهای التهابی را مهار میکند و شاید با توجه به شباهتی که به غلاف میلین دارد واکنشهای ایمنی ایجاد شده علیه این غلاف را به گونه ای ″منحرف″ میکند.

در مطالعاتی که این دارو با داروی ربیف ( REGARD ) و بتافرون ( BEYOND) مقایسه شد، از نظر میزان اثربخشی تفاوتی بین این دارو و هریک از دارو های دیگر یافت نشد.

این دارو علاوه بر فرم های MS قطعی می تواند در فرم CIS (اولین حمله MS ) نیز مورد استفاده قرار داد . اما در فرم های پیشرونده (نوع اولیه و نوع بدون حمله) تاثیری ندارد.

در کشور ما نوع خارجی این دارو مجوز ورود ندارد اما در چند سال اخیر توسط دو شرکت دارو سازی ایرانی ساخته و در کشور تولید شده و در حال حاضر در بازار داروئی موجود است .

این دارو نیز مانند داروهای انترفرون بتا برای فرم های حمله ای بیماری و با میزان ناتوانی پائین مورد استفاده قرار میگیرد.
عوارض : عوارض شایع دارو عبارتنداز : واکنش های محل تزریق که در 30% عزیزان ممکن است روی دهد .
علائم شبیه آنفولانزا نیر در 10% موارد بروز میکند.
علائم قید شده معمولاً خفیف هستند.
احساس گر گرفتگی ، اضطراب ، افزایش ضربان قلب در 5% افراد روی میدهد. (اگر دارو اشتباهاً داخل رگ تزریق شود )
پس از مدتی در اثر تغییراتی که در نسج چربی محل تزریق روی میدهد ،حالت گود افتادگی ممکن است دیده شود.
بندرت ممکن است عوارض دیگری در دستگاههای مختلف بدن ( گوارشی، عصبی، ادراری، تنفسی ...) نیز روی دهد .

۳-میتوکسانترون ( نوانترون )
جزء داروهای شیمی درمانی است که در موارد خاصی از بیماری بصورت تزریقی هر سه ماه یک بار مصرف میشود .معمولاً بیشتر از دو سال هم ادامه نمی یابد .
- تا سال ۲۰۰۶داروهای فوق ، درمان عمده بیماری MS را تشکیل می دادند . از این سال به بعد داروهای جدیدتری به لیست درمانی بیماری اضافه شد . این دارو ها عبارتند از .

4- ناتالی زوماب ( TYSABRI)
این دارو که درسال ۲۰۰۶توسط سازمان غذا و داروی امریکا ( FDA) و اروپا ( EU) مورد تأئید قرار گرفت ، در کنترل بیماری MS تاثیر بسیار خوبی دارد و بصورت تزریق وریدی ، ماهانه یک بار مورد استفاده قرار می گیرد . متأسفانه بدلیل عارضه مهم و کشنده ای بنام (PML) که با این دارو دیده شد، مصرف آن باید کاملاً تحت نظارت دقیق ودر چارچوب سیستم های خاصی انجام شود تا در صورت وقوع این عارضه ، بتوان هرچه سریعتر آن را تشخیص و در حد امکان درمان کرد.

5- داروی GILENYA ( فینگولی مود)
اولین داروی خوراکی بیماری MS است که در سال ۲۰۱۰از سازمان غذا و داروی امریکا (FDA) تائیدیه گرفت و بتازگی در آوریل ۲۰۱۱از طرف همین سازمان در اروپا، مجوز مصرف گرفته است . این دارو که روزانه از راه خوراکی مصرف میشود تعداد حملات بیماری را کاهش میدهد و سیر پیشرفت بیماری را کند می کند .

در اینجا ذکر دو نکته را ضروری میدانیم . اول اینکه کلیه داروهای فوق قادر به کنترل بیماری می باشند و توانایی ریشه کن کردن آن را ندارند و دوم اینکه این داروها ، داروهای تائید شده بیماری هستند و در حال حاضر گروه زیادی از داروها در دست تحقیق قراردارند که مطمئناً برخی از آنها در سالهای آینده از بوته آزمایش موفق بیرون خواهند آمد.

چگونه به بیماران ام اس کمک کنیم؟

محرم اسرار و مشکلات بیمار باشید و گاهی اجازه دهید با شما درد دل کند و مشکلاتش را بازگو نماید. کمترین فایده این کار، سبک شدن و آرام شدن اوست. علاوه بر این شما با مشکلات او آشنا می شوید و سعی می کنید آنها را برطرف نمایید.

اگر چه درمانی برای بیماری ام اس وجود ندارد، اما راه مناسبی که برای کمک به این بیماران وجود دارد این است که همیشه در دسترس آنها باشیم و آنها را تنها نگذاریم. اگر چه ممکن است معلولیت آنها جزئی باشد و بتوانند از پس کارهای روزانه خود برآیند، اما بروز حملات عصبی به آنها خبر نمی دهد و اگر این بیماران خود را در شرایط حمله تنها و ناتوان ببینند، شرایط روحی شان آسیب می بیند و ممکن است خیلی زود بیماری، آنها را از پا درآورد.

بنابراین سعی کنید در دسترس بیمار باشید و او را تنها نگذارید. در صورت لزوم برایش پرستار بگیرید و کارهای سخت را به او نسپارید. شرایط منزل را طوری فراهم کنید که سرشار از صمیمیت باشد و کمترین استرسی به بیمار وارد نشود، چون استرس بیماری را بدتر می کند. از کم هزینه ترین چیزها برای بهبود شرایط او استفاده کنید، مثل خندیدن و شاد بودن.